Nasza Loteria NaM - pasek na kartach artykułów

Kim byli Ojcowie niepodległości z Podkarpacia? Lieberman, Stapiński, Dubanowicz i inni...

Szymon Jakubowski
Byli politykami i żołnierzami. Reprezentowali różne poglądy polityczne. Łączyło ich jedno: oddanie ojczyźnie.

Teren dzisiejszego Podkarpacia znajdował się najdłużej pod obcym zaborem. Został oderwany od Polski w 1772 roku, 23 lata przed ostatecznym upadkiem Rzeczypospolitej. I jako jeden z pierwszych, w 1918 roku, po 146 latach niewoli wybił się na niepodległość.

Gdy 11 listopada 1918 roku na ulicach Warszawy rozbrajano niemieckich żołnierzy (co przyjmujemy za symboliczny początek niepodległości), większość terenów dzisiejszego Podkarpacia była już wyzwolona spod zaborczej zależności. Obejmowanie tych terenów przez polską administrację zaczęło się w nocy z 31 października na 1 listopada. Pod wpływem napływających z Krakowa wieści o przejmowaniu władzy przez Polską Komisję Likwidacyjną, w wielu miejscowościach doszło wtedy do zajmowania koszar i budynków publicznych, zrywania austriackich orłów i zastępowania ich polskimi. W niektórych częściach regionu obalanie zaborczej władzy oznaczało krwawe walki z Ukraińcami.

W tych pamiętnych dniach tworzyła się także legenda osób szczególnie zasłużonych w działalności niepodległościowej i w walkach o niepodległość kraju. Jedną z najsłynniejszych postaci tamtego okresu na obecnym Podkarpaciu był niewątpliwie Leopold Lis-Kula, o którym piszemy na str. 19. Ale oprócz Lisa-Kuli niemal w każdym zakątku naszego regionu znaleźli się ludzie, których można nazwać lokalnymi „ojcami niepodległości”. Sylwetki niektórych z nich warto przybliżyć.

Herman Lieberman – współpracownik Ignacego Daszyńskiego

Ten przemyski adwokat był jedną z najbardziej aktywnych osób tworzących zręby polskiej państwowości w Galicji. Jako pierwszy w czasie wiecu w Przemyślu proklamował powstanie republiki na gruzach monarchii habsburskiej, próbując jednocześnie doprowadzić do porozumienia z Ukraińcami, którzy opanowali miasto. Był jednym z najbardziej znanych polskich polityków końca XIX i I połowy XX wieku, jedną z najwybitniejszych postaci niepodległościowego socjalizmu, bliskim współpracownikiem uważanego za „ojca niepodległości” Ignacego Daszyńskiego.

Herman Lieberman według metryki urodził się 3 stycznia 1870 roku w Drohobyczu, w spolonizowanej rodzinie żydowskiej. Od najmłodszych lat działał w środowiskach niepodległościowych, później socjalistycznych. Przez trzy lata mieszkał w Szwajcarii i Francji, po powrocie ukończył prawo i uzyskał doktorat na Uniwersytecie Jagiellońskim.

W Rzeszowie – tuż po studiach, w połowie czerwca 1894 roku – młody Herman dostał swoją pierwszą posadę. Został aplikantem w kancelarii adwokackiej dr. Samuela Reicha (jego syn – Stanisław Wiktor – był później bohaterem Legionów Piłsudskiego, poległym w walkach pod Kostiuchnówką w 1916 roku i pośmiertnie odznaczonym krzyżem Virtuti Militari). Tu współtworzył rzeszowskie struktury Socjaldemokratycznej Partii Galicji, organizował pierwsze robotnicze wiece w mieście.

W lipcu 1895 roku Lieberman zaczął wydawać w Rzeszowie, w języku polskim, tygodnik „Postęp” z podtytułem „organ poświęcony sprawie oświaty ludu żydowskiego”. Był faktycznym liderem pierwszego w mieście strajku. 30 maja 1896 roku zastrajkowało tu pięciuset murarzy, pomocników murarskich i cieśli. Żądali m.in. zmniejszenia czasu pracy z 11,5 godziny do 10, 20-procentowej podwyżki płac, tygodniowych wypłat i przestrzegania okresu wypowiedzenia. Strajk zakończył się częściowym sukcesem.

Poglądy Liebermana jak na owe czasy były bardzo radykalnie, co przysporzyło mu wielu wrogów. W efekcie został on zmuszony do wyjazdu. Ostatecznie po kilkumiesięcznej tułaczce po znajomych w różnych miejscowościach, otrzymał posadę aplikanta adwokackiego w Przemyślu – mieście wówczas znacznie większym od Rzeszowa, gdzie atmosfera, choćby z racji dość licznego środowiska robotniczego, okazała się znacznie bardziej sprzyjająca jego działalności.

W Przemyślu stał się jednym z czołowych działaczy Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej, współtwórcą tamtejszego Domu Robotniczego, obrońcą w procesach politycznych oraz posłem do Sejmu Krajowego i wiedeńskiej Rady Państwa. W czasie I wojny światowej walczył w Legionach Polskich. Po odzyskaniu niepodległości należał do czołowych polskich polityków. Z ramienia Polskiej Partii Socjalistycznej zasiadał w latach 1919-30 w Sejmie. W 1930 roku został aresztowany przez władze sanacyjne i sądzony w głośnym, politycznym „procesie brzeskim”. Skazany na 2,5 roku więzienia, zdecydował się na emigrację do Francji. Po wybuchu II wojny był bliskim współpracownikiem gen. Władysława Sikorskiego. Sprawował funkcję wiceprzewodniczącego Rady Narodowej (namiastki parlamentu). We wrześniu 1941 roku został ministrem sprawiedliwości w rządzie emigracyjnym w Londynie, gdzie zmarł 21 października tegoż roku. Jego symboliczny grób znajduje się na cmentarzu żydowskim w Przemyślu.

Jan Stapiński – trybun ludowy

Człowiekiem, który miał ogromny wpływ na społeczne i narodowe przebudzenie chłopstwa galicyjskiego, był Jan Stapiński. Urodził się 21 grudnia 1867 roku w przysiółku Budzyń koło Haczowa w powiecie sanockim. Jeszcze w okresie nauki w jasielskim Gimnazjum zetknął się z nielegalną organizacją patriotyczną o nazwie „Orzeł Biały”. Sprzysiężenie było szeroko rozgałęzione, miało struktury w szeregu miast i kilku gimnazjach, było powiązane z Ligą Narodową, zaś „centrala” w pewnej chwili znajdowała się we Lwowie. Wówczas Stapiński zetknął się m.in. z wybitnym, chociaż kontrowersyjnym działaczem ludowym, księdzem Stanisławem Stojałowskim i jego pismem „Wieniec-Pszczółka” oraz środowiskiem powstającego wówczas pisma „Przyjaciel Ludu”, które miało ogromny wpływ na jego życie.

W marcu 1891 roku został aresztowany i osadzony w sanockim areszcie, gdzie spędził kilka miesięcy pod zarzutem próby oderwania Galicji od monarchii austriackiej. Jan Stapiński szybko, mimo młodego wieku, stał się czołowym działaczem ludowym w zaborze austriackim. W 1895 roku był jednym z uczestników i głównych organizatorów zjazdu w Rzeszowie, podczas którego powstało Stronnictwo Ludowe – pierwsza masowa partia chłopska. W latach 1898-1900 i 1907-18 był posłem do austriackiej Rady Państwa, zaś w latach 1901-08 posłował do galicyjskiego Sejmu Krajowego we Lwowie.

Działalność Stapińskiego charakteryzowała się ogromną ruchliwością i bardzo licznymi spotkaniami w miastach, miasteczkach i wsiach ówczesnej Galicji. On sam pod koniec życia twierdził, że uczestniczył w około 12 tysiącach (!) rozmaitych wieców i zebrań. Był uważany za świetnego, płomiennego mówcę i bezkompromisowego trybuna ludowego.

W obliczu wybuchu I wojny światowej początkowo popierał opcję proaustriacką. Zgłosił się na ochotnika do Legionu Zachodniego, zachęcał młodzież do wstępowania do formacji niepodległościowych, działał w Departamencie Wojskowym Naczelnego Komitetu Niepodległościowego i Polskiej Organizacji Narodowej. Był członkiem Polskiej Komisji Likwidacyjnej, przejmującej władzę w dawnej Galicji, później członkiem pierwszego rządu Ignacego Daszyńskiego. W 1919 roku z listy PSL-Lewicy został wybrany na posła do Sejmu Ustawodawczego z okręgu Jasło-Krosno-Sanok. Później zasiadał w parlamencie jeszcze w latach 1928-30. Z czasem odsuwał się od polityki. W czasie II wojny światowej ukrywał się przed władzami niemieckimi, mieszkając u siostry w Korczynie. Jesienią 1944 roku powrócił do Haczowa. Zmarł w Krośnie 17 lutego 1946 roku.

Edward Dubanowicz – twórca konstytucji marcowej

Duży wpływ na kształtowanie się niepodległego państwa polskiego i tworzenie prawnych podstaw jego funkcjonowania miał urodzony w Jaszczwi 6 stycznia 1881 roku Edward Dubanowicz. W 1891 roku zaczął naukę w sanockim Gimnazjum. W 1894 roku skończył trzecią klasę i przeniósł się do Gimnazjum w Rzeszowie. Szkolnymi kolegami Edwarda byli w tym czasie m.in. przyszły premier rządu emigracyjnego i naczelny Wódz Władysław Sikorski oraz Stanisław Kot, w okresie II wojny światowej m.in. ambasador Polski w ZSRR.

W 1899 roku Dubanowicz rozpoczął studia polonistyczne na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego. W 1904 roku uzyskał stopień doktora filozofii, w 1909 roku doktora praw, zaś w 1913 roku habilitował się. Jeszcze przed wybuchem I wojny światowej działał w Lidze Narodowej i Stronnictwie Narodowo-Demokratycznym, publikował w lokalnej prasie narodowej, zaś w 1913 roku został posłem do galicyjskiego Sejmu Krajowego. Po wybuchu Wielkiej Wojny w stopniu podporucznika służył w 57. pułku piechoty. Został ciężko ranny w walkach w okolicach Kraśnika i Dęblina. Brał czynny udział w tworzeniu administracji odbudowywanego państwa polskiego, uczestniczył w walkach z Ukraińcami.

W pierwszych wyborach do Sejmu w 1919 roku zdobył mandat poselski, wszedł w skład klubu Związku Ludowo-Narodowego i Komisji Konstytucyjnej, którą kierował od czerwca 1920 roku. Za jego sprawą do konstytucji jaką oficjalną nazwę państwa wpisano Rzeczpospolitą Polską. Uchwalenie 17 marca 1921 roku ustawy zasadniczej, wprowadzającej ustrój oparty na zasadzie trójpodziału władz i samorządzie terytorialnym, było w dużej mierze jego osobistym sukcesem.

Dubanowicz był posłem do 1928 roku. Po zamachu majowym w 1926 roku stopniowo odsuwał się od polityki. W 1927 roku osiadł w swoim majątku na Podolu. W kwietniu 1940 roku wraz z żoną i córkami został deportowany do Kazachstanu. Po napaści niemieckiej na ZSRR i nawiązaniu stosunków dyplomatycznych władz radzieckich z polskim rządem emigracyjnym został zwolniony z zesłania, trafił do Wielkiej Brytanii. W Londynie pracował w emigracyjnym Ministerstwie Sprawiedliwości. Zmarł 18 października 1943 roku. Został pochowany na jednym z londyńskich cmentarzy.

Stanisław Stroński – człowiek, który wymyślił „cud nad Wisłą”

Jednym z bardziej znanych działaczy narodowych tamtego okresu i wpływowym publicystą był urodzony w Nisku 18 sierpnia 1882 roku Stanisław Stroński. Co ciekawe, miał – po matce – korzenie żydowskie. Od młodości był związany z Narodową Demokracją, jeszcze w okresie przed I wojną światową działał w tajnym Związku Młodzieży Polskiej „Zet”, Stowarzyszeniu Demokratyczno-Narodowym i Lidze Narodowej. W latach 1913-14 był posłem do galicyjskiego Sejmu Krajowego we Lwowie.

Stanisław Stroński
Stanisław Stroński

Stroński zasłynął przede wszystkim jako nieprzejednany wróg Józefa Piłsudskiego i jego polityki. To on wymyślił określenie „Cud nad Wisłą”, mające minimalizować zasługi marszałka w zwycięstwie nad bolszewikami w 1920 roku. Gdy prezydentem został Gabriel Narutowicz, Stroński w redagowanej przez siebie „Rzeczypospolitej” opublikował tekst „Usunąć tę zawadę”, który uznawany był za początek kampanii nienawiści przeciw głowie państwa, zakończonej zamordowaniem Narutowicza. Po tym zamachu zamieścił z kolei słynny artykuł „Ciszej nad tą trumną”, mający uspokoić wzburzoną opinię publiczną, obciążającą endecję co najmniej moralną winą za ten mord. Po latach uznał swe postępowanie w 1922 roku za najcięższy błąd swojego życia. W latach 1922-35 zasiadał w Sejmie. W czasie II wojny światowej (do 1943 roku) był wicepremierem oraz ministrem informacji i dokumentacji w emigracyjnym rządzie gen. Władysława Sikorskiego. Później kierował m.in. Związkiem Pisarzy Polskich na Obczyźnie, współzakładał Polskie Towarzystwo Naukowe na Obczyźnie i wykładał na Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie. Zmarł 20 października 1955 w Londynie.

Sikorski i Maczek – zasłużeni wojskowi

Duże zasługi w odzyskiwaniu niepodległości i jej utrzymaniu mieli dwaj wojskowi, którzy do historii przeszli szczególnie za sprawą znacznie późniejszych dokonań: Władysław Sikorski i Stanisław Maczek.

Władysław Sikorski urodził się co prawda w Tuszowie Narodowym 20 maja 1881 roku, ale w dzieciństwie był szczególnie związany z Hyżnem. Tu poznali się jego rodzice: Emilia z Hawrowskich i pochodzący z Przeworska Tomasz Sikorski. 19 maja 1874 roku wzięli ślub w hyżneńskim kościele i zamieszkali w tzw. organistówce. W latach 1887-1893 młody Władysław chodził do tamtejszej szkoły, w której przed laty uczył jego ojciec. Z Hyżnego w późniejszym okresie dojeżdżał furką (drogą, która dziś nosi jego imię) do gimnazjum i do bursy szkolnej w Rzeszowie. W edukacji gimnazjalnej Władysława Sikorskiego wspierał Władysław Jędrzejowicz, właściciel rozległych dóbr w powiecie rzeszowskim (m.in. Załęża, Pobitna i Hyżnego). Dzięki temu wsparciu młody Sikorski ukończył ostatecznie szkołę we Lwowie, gdzie wciągnął się w wir działalności niepodległościowej. Od jesieni 1914 roku był członkiem Naczelnego Komitetu Narodowego, odpowiadającym za kwestie wojskowe. W listopadzie 1918 roku został głównym kwatermistrzem Dowództwa Wschód, walczył na froncie ukraińskim. W czasie wojny z bolszewikami wykazał się szczególną skutecznością w czasie zwycięskiej kontrofensywy.

Z kolei Stanisław Maczek, późniejszy dowódca 10. Brygady Kawalerii i 1. Dywizji Pancernej, jako młody porucznik zgłosił się w listopadzie 1918 roku na front ukraiński. W Krośnie sformował ochotniczą kompanię, która ruszyła na odsiecz Lwowa. W krótkim czasie stworzył z oddziału zwartą i sprawną bojowo jednostkę nacierającą m.in. w kierunku Sambora. Już wtedy zasłynął jako niezwykle odważny dowódca, osobiście prowadząc swych żołnierzy do boju. Na czele lotnej kompanii walczył o Drohobycz, Borysław i Stanisławów. Walczył w wojnie z bolszewikami, przełamując m.in. front pod Warężem. Za zasługi w walce został odznaczony orderem Virtuti Militari.

Stanisław Maczek
Stanisław Maczek
emisja bez ograniczeń wiekowych
Wideo

Krokusy w Tatrach. W tym roku bardzo szybko

Dołącz do nas na Facebooku!

Publikujemy najciekawsze artykuły, wydarzenia i konkursy. Jesteśmy tam gdzie nasi czytelnicy!

Polub nas na Facebooku!

Kontakt z redakcją

Byłeś świadkiem ważnego zdarzenia? Widziałeś coś interesującego? Zrobiłeś ciekawe zdjęcie lub wideo?

Napisz do nas!

Polecane oferty

Materiały promocyjne partnera

Materiał oryginalny: Kim byli Ojcowie niepodległości z Podkarpacia? Lieberman, Stapiński, Dubanowicz i inni... - Nowiny

Wróć na przemysl.naszemiasto.pl Nasze Miasto